Matribhumi Samachar Gujarati
પરિચય
કાર્બન ભાવનિર્ધારણ એ એક નીતિ સાધન છે. જે ગ્રીનહાઉસ ગેસ ઉત્સર્જન, મુખ્યત્વે કાર્બન ડાયોક્સાઇડ પર નાણાકીય ખર્ચ લાદે છે, જેથી પ્રદૂષણ ઘટાડવા અને સ્વચ્છ ઉર્જા સ્ત્રોતો તરફ સ્થળાંતર કરવામાં આવે. તે ઉત્સર્જકોને તેમના પ્રદૂષણથી થતા પર્યાવરણીય નુકસાન માટે ચૂકવણી કરવા દબાણ કરે છે, જેનાથી તેઓ ઉત્સર્જન ઘટાડવા માટે પ્રોત્સાહિત થાય છે.
ભારત તેના વ્યાપક આબોહવા અને ટકાઉ વિકાસ કાર્યસૂચિના ભાગ રૂપે એક સંરચિત અને નિયંત્રિત કાર્બન કિંમત નિર્ધારણ ઇકોસિસ્ટમ તરફ ઝડપથી આગળ વધી રહ્યું છે. કાર્બન બજારો અને ઉત્સર્જન વેપાર પર વધતા વૈશ્વિક ભારની પૃષ્ઠભૂમિ સામે, ભારત હવે આધારિત ઉત્સર્જન વેપાર પ્રણાલી (ETS) અને સંકળાયેલ સ્વૈચ્છિક કાર્બન ક્રેડિટિંગ મિકેનિઝમ્સ વિકસાવી રહ્યું છે. વિશ્વ બેંકના “કાર્બન ભાવનિર્ધારણ 2025માં સ્થિતિ અને વલણો” અહેવાલમાં વૈશ્વિક આબોહવા નાણાં અને કાર્બન ભાવનિર્ધારણ માળખાને આકાર આપવામાં ઉભરતી અર્થવ્યવસ્થાઓમાં ભારતની વધતી જતી ભૂમિકાને માન્યતા આપવામાં આવી છે.
દર–આધારિત ETS એ એવી સિસ્ટમનો ઉલ્લેખ કરે છે જ્યાં કુલ ઉત્સર્જન મર્યાદિત નથી, પરંતુ વ્યક્તિગત સંસ્થાઓને એક પ્રદર્શન બેન્ચમાર્ક ફાળવવામાં આવે છે જે તેમના ચોખ્ખા ઉત્સર્જન પર ટોચમર્યાદા તરીકે કાર્ય કરે છે. દર–આધારિત ETS ભવિષ્યની વૃદ્ધિ અનિશ્ચિતતા તેમજ આંતરરાષ્ટ્રીય સ્પર્ધાત્મક ચિંતાઓનું સંચાલન કરવામાં વધારાની સુગમતા પૂરી પાડે છે.
વૈશ્વિક કાર્બન પ્રાઇસિંગ લેન્ડસ્કેપમાં ભારતનું સ્થાન
ભારત બ્રાઝિલ અને તુર્કી સાથે કાર્બન કિંમત નિર્ધારણ અમલીકરણમાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી રહેલા મુખ્ય મધ્યમ આવક અને ઉભરતા અર્થતંત્રોમાંનો એક છે.
જુલાઈ 2024માં કાર્બન ક્રેડિટ ટ્રેડિંગ સ્કીમ (CCTS) અપનાવીને ભારત દર–આધારિત ઉત્સર્જન વેપાર પ્રણાલી (ETS) તરફ આગળ વધી રહ્યું છે.
રાષ્ટ્રીય ETS શરૂઆતમાં નવ ઊર્જા–સઘન ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રોને આવરી લેશે.
આ યોજના ઉત્સર્જનની તીવ્રતા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, સંપૂર્ણ ઉત્સર્જન મર્યાદા પર નહીં.
બેન્ચમાર્ક ઉત્સર્જન તીવ્રતા સ્તર કરતાં વધુ સારી કામગીરી કરતી સુવિધાઓને ક્રેડિટ સર્ટિફિકેટ આપવામાં આવશે.
ભારતમાં કાર્બન ક્રેડિટ ટ્રેડિંગ સ્કીમ (CCTS) એ કાર્બન કિંમત નિર્ધારણ દ્વારા ગ્રીનહાઉસ ગેસ (GHG) ઉત્સર્જન ઘટાડવા માટે રચાયેલ એક પદ્ધતિ છે. તેમાં બે મુખ્ય ઘટકોનો સમાવેશ થાય છે: બંધાયેલા સંસ્થાઓ (મુખ્યત્વે ઔદ્યોગિક ક્ષેત્ર) માટે અનુપાલન પદ્ધતિ અને સ્વૈચ્છિક ભાગીદારી માટે ઓફસેટ પદ્ધતિ. CCTSનો હેતુ ભારતીય અર્થતંત્રને ડીકાર્બોનાઇઝ કરવાના તેમના પ્રયાસોમાં સંસ્થાઓને પ્રોત્સાહન અને સમર્થન આપવાનો છે. CCTS એ સંસ્થાકીય માળખું સ્થાપિત કરીને ભારતીય કાર્બન બજાર (ICM) માટે પાયો નાખ્યો.
28 માર્ચ, 2025ના રોજ, ભારતના ઉર્જા મંત્રાલયે સ્વૈચ્છિક કાર્બન ક્રેડિટ ઉત્પન્ન કરવા માટે 8 ક્રેડિટિંગ પદ્ધતિઓને મંજૂરી આપી, જેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:
નવીનીકરણીય ઊર્જા
ગ્રીન હાઇડ્રોજન ઉત્પાદન
ઔદ્યોગિક ઉર્જા કાર્યક્ષમતા
મેન્ગ્રોવ વનીકરણ અને પુનઃવનીકરણ
વર્તમાન બજાર-આધારિત ઉર્જા કાર્યક્ષમતા કાર્યક્રમ “પરફોર્મ, અચીવ અને ટ્રેડ” સ્કીમમાંથી આ નવા કાર્યક્રમોમાં ધીમે ધીમે સંક્રમણ 2025માં થવાનું છે.
અન્ય ઉભરતા અર્થતંત્રો સાથે સરખામણી
| દેશ | ETS પ્રકાર | કવરેજ ક્ષેત્રો | કાર્યકારી સ્થિતિ |
| ભારત | દર-આધારિત | 9 ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રો | નિયમનકારી તબક્કો |
| ચીન | દર-આધારિત | પાવર, સિમેન્ટ, સ્ટીલ, એલ્યુમિનિયમ | ઓપરેશનલ |
| બ્રાઝિલ | કેપ-આધારિત | કૃષિ સિવાયના બધા ક્ષેત્રો | ડિસેમ્બર 2024માં કાયદો પસાર થયો |
| ઇન્ડોનેશિયા | દર-આધારિત | 2024માં ગ્રીડ-કનેક્ટેડ કોલસા/ગેસ પાવર પ્લાન્ટ્સનો સમાવેશ કરવા માટે ક્ષેત્રોનો વિસ્તાર થયો. | ઓપરેશનલ |
સ્થાનિક સ્વૈચ્છિક કાર્બન બજારનો વિકાસ
ભારત તેના ETSની સાથે સ્વૈચ્છિક ધિરાણ પદ્ધતિ વિકસાવી રહ્યું છે.
કૃષિ, વનીકરણ, સ્વચ્છ રસોઈ, વગેરે જેવા બિન–ETS ક્ષેત્રોને લક્ષ્ય બનાવ્યું છે.
આબોહવા-સકારાત્મક પ્રોજેક્ટ્સ માટે ખાનગી મૂડી એકત્ર કરવાનો ઉદ્દેશ્ય.
સ્થાનિક નીતિનું સમર્થન
ઊર્જા સંરક્ષણ (સુધારો) અધિનિયમ, 2022:
- ભારતના કાર્બન બજાર માટે કાનૂની આધાર પૂરો પાડ્યો.
- કેન્દ્ર સરકારને કાર્બન ક્રેડિટ પ્રમાણપત્રો જારી કરવાની સત્તા આપે છે.
રાષ્ટ્રીય ગ્રીન હાઇડ્રોજન મિશન:
- માર્ચ 2025માં મંજૂર કરાયેલ કાર્બન ક્રેડિટ પદ્ધતિઓ દ્વારા સમર્થિત.
- 2030 સુધીમાં દર વર્ષે 5 MMT ગ્રીન હાઇડ્રોજનનું ઉત્પાદન કરવાનું લક્ષ્ય.
પ્રદર્શન સિદ્ધિ અને વેપાર (PAT):
- 2012થી બ્યુરો ઓફ એનર્જી એફિશિયન્સી (BEE) દ્વારા અમલમાં મુકવામાં આવ્યું.
- તેના જીવનચક્ર દરમિયાન નિયુક્ત ક્ષેત્રોમાં ઉત્સર્જનની તીવ્રતામાં 15-25% ઘટાડો થયો.
નવીનીકરણીય ઉર્જા લક્ષ્યો:
- ભારત 2030 સુધીમાં 500 GW નોન–અશ્મિભૂત ઇંધણ આધારિત ક્ષમતા સ્થાપિત કરવાનું લક્ષ્ય રાખે છે.
કાર્બન માર્કેટ તૈયારીને મજબૂત બનાવવા માટે સરકારના પગલાં
COP 27 દરમિયાન પ્રકાશિત કર્યા મુજબ, ભારત સામાન્ય પરંતુ વિભિન્ન જવાબદારીઓ અને આદરપાત્ર ક્ષમતાઓ (CBDR-RC) સિદ્ધાંતો દ્વારા ઓછા કાર્બન ઉત્સર્જન સાથે તેની વિકાસલક્ષી જરૂરિયાતોને સંતુલિત કરે છે. ભારતના પ્રયાસોમાં શામેલ છે:
ટકાઉ જીવનશૈલીને પ્રોત્સાહન આપવા માટે મિશન LiFE અને ગ્રીન ક્રેડિટ પ્રોગ્રામ.
ઉર્જા મંત્રાલય હેઠળ ભારતીય કાર્બન બજાર (NSCICM) અને ઉર્જા કાર્યક્ષમતા બ્યૂરો (BEE) માટે રાષ્ટ્રીય સંચાલન સમિતિ
ખાનગી ક્ષેત્રની ભાગીદારી માટે પ્રોત્સાહનો.
મિશન LiFE
1. મિશન લાઇફ શું છે?: ભારત દ્વારા શરૂ કરાયેલ એક વૈશ્વિક ચળવળ, જે સભાન, પર્યાવરણને અનુકૂળ દૈનિક ટેવો દ્વારા ટકાઉ જીવનને પ્રોત્સાહન આપવા માટે શરૂ કરવામાં આવી છે, જે વ્યક્તિઓને “ગ્રહ તરફી લોકો” બનવા માટે પ્રોત્સાહિત કરે છે.
2. તે શું કરે છે?: તે વર્તન પરિવર્તનને પ્રોત્સાહન આપે છે (જેમ કે ઊર્જા બચાવવા, પ્લાસ્ટિક ઘટાડવા અને ખાતર બનાવવા), બજારોને પ્રભાવિત કરે છે અને પર્યાવરણીય ટકાઉપણાને ટેકો આપવા માટે નીતિગત સુધારાઓને પ્રોત્સાહન આપે છે.
3. તેના ધ્યેયો શું છે? 2028 સુધીમાં પર્યાવરણના રક્ષણ અને સંરક્ષણ માટે વ્યક્તિગત અને સામૂહિક પગલાં લેવા માટે વૈશ્વિક સ્તરે 1 અબજ લોકોને એકત્ર કરવા, 80% ભારતીય ગામડાઓ અને શહેરી સંસ્થાઓને હરિયાળા સમુદાયોમાં પરિવર્તિત કરવા અને માપી શકાય તેવી આબોહવા અસરને આગળ ધપાવવા.
ગ્રીન ક્રેડિટ પ્રોગ્રામ
1. GCP શું છે?: પર્યાવરણ સંરક્ષણ અધિનિયમ, 1986 હેઠળ 12 ઓક્ટોબર, 2023ના રોજ સૂચિત ગ્રીન ક્રેડિટ નિયમો, અધોગતિ પામેલી વન જમીન પર વૃક્ષારોપણને પ્રોત્સાહન આપવા માટે એક સ્વૈચ્છિક, બજાર-આધારિત પદ્ધતિ સ્થાપિત કરે છે, સહભાગીઓને ગ્રીન ક્રેડિટ જારી કરે છે, જેનું સંચાલન ડિજિટલ પોર્ટલ અને રજિસ્ટ્રી દ્વારા થાય છે.
2. તે કેવી રીતે કાર્ય કરે છે:
જમીન બેંક અને પસંદગી: વન વિભાગો ડિગ્રેડેડ વન પાર્સલને GCP પોર્ટલ પર ગતિશીલ “જમીન બેંક” માં રજીસ્ટર કરે છે, જેમાંથી સહભાગીઓ પ્લાન્ટેશન બ્લોક્સ પસંદ કરે છે.
જમીન બેંક અને પસંદગી: વન વિભાગો ડિગ્રેડેડ વન પાર્સલને GCP પોર્ટલ પર ગતિશીલ “જમીન બેંક”માં રજીસ્ટર કરે છે, જેમાંથી સહભાગીઓ પ્લાન્ટેશન બ્લોક્સ પસંદ કરે છે.
કોણ જોડાઈ શકે છે: સરકારી સંસ્થાઓ, જાહેર ક્ષેત્રના ઉપક્રમો, NGO, કંપનીઓ, પરોપકારી સંસ્થાઓ, સમાજો અને પોર્ટલ પર નોંધાયેલા વ્યક્તિઓ ભાગ લઈ શકે છે.
વૃક્ષારોપણ અને ક્રેડિટ્સ: બે વર્ષ સુધી વાવેતર કર્યા પછી – અને 10 વર્ષ સુધી જાળવણી કર્યા પછી – ડિજિટલ ટ્રેકિંગ, ફિલ્ડ મોનિટરિંગ અને તૃતીય-પક્ષ ઓડિટ દ્વારા ચકાસાયેલ, વાવેલા વૃક્ષોના આધારે ક્રેડિટ આપવામાં આવે છે.
3. ઉદ્દેશ્યો: મુખ્ય ધ્યેયો: ભારતના જંગલ/વૃક્ષ આવરણનો વિસ્તાર કરવો, ક્ષીણ થયેલી જમીનની વ્યાપક યાદી બનાવવી અને ગ્રીન ક્રેડિટ્સ દ્વારા સ્વૈચ્છિક “ગ્રહ-તરફી” ક્રિયાઓને પુરસ્કાર આપવો.
ભારતીય કાર્બન બજાર માટે રાષ્ટ્રીય સંચાલન સમિતિ (NSCICM)
1. શાસન અને દેખરેખ: NSC-ICM વિવિધ મંત્રાલયો, રાજ્ય સરકારો અને ઉદ્યોગ નિષ્ણાતોના પ્રતિનિધિઓને એકસાથે લાવે છે. તે ભારતના કાર્બન બજારની સ્થાપના અને કામગીરીનું નિરીક્ષણ કરતી સર્વોચ્ચ સત્તા તરીકે સેવા આપે છે.
2. મુખ્ય કાર્યો: સમિતિ ઊર્જા કાર્યક્ષમતા બ્યુરોને ભલામણો પૂરી પાડે છે:
કાર્બન બજારનું સંસ્થાકીયકરણ (કાર્યવાહી, નિયમો અને નિયમનો)
બંધાયેલા એકમો માટે ગ્રીનહાઉસ ગેસ ઉત્સર્જન તીવ્રતા લક્ષ્યો ઘડવા
ક્રેડિટ ઇશ્યુ, માન્યતા, નવીકરણ અને આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર માટે માર્ગદર્શિકા નક્કી કરવી
કાર્યકારી જૂથોની રચના કરવી અને બજાર કામગીરીનું નિરીક્ષણ કરવું
ઊર્જા કાર્યક્ષમતા બ્યુરો (BEE)
1. હેતુ અને આદેશ: ભારતના ઉર્જા સંરક્ષણ અધિનિયમ (2001) હેઠળ 2002માં સ્થાપિત, BEE એક અર્ધ- ‑નિયમનકારી સંસ્થા છે જે રાષ્ટ્રીય ઉર્જા કાર્યક્ષમતા પ્રયાસોનું નેતૃત્વ કરવા માટે જવાબદાર છે. તે ઉર્જા તીવ્રતા અને ગ્રીનહાઉસ ગેસ ઉત્સર્જન ઘટાડવા માટે નીતિઓ વિકસાવે છે, ધોરણો નક્કી કરે છે, કામગીરીનું નિરીક્ષણ કરે છે અને ઉદ્યોગ, ઇમારતો, પરિવહન અને કૃષિ સહિત મુખ્ય ક્ષેત્રોમાં પાલન લાગુ કરે છે.
2. મુખ્ય કાર્યો અને વ્યૂહરચનાઓ: “સિસ્ટમ્સ ઓપરેટર” તરીકે, BEE ઊર્જા સંરક્ષણને પ્રોત્સાહન આપવા માટે બજાર આધારિત અને નિયમનકારી સાધનોના મિશ્રણનો ઉપયોગ કરે છે . તેની મુખ્ય વ્યૂહરચનાઓમાં સામેલ છે:‑
ઉપકરણો અને સાધનો માટે ધોરણો અને લેબલિંગ
ઇમારતો માટે ઊર્જા કોડ્સ
ઉદ્યોગો માટે કાર્યક્ષમતા ધોરણો
જનજાગૃતિ અને ક્ષમતા નિર્માણ કાર્યક્રમો
નિષ્કર્ષ
કાર્બન ક્રેડિટ ટ્રેડિંગ સ્કીમ દ્વારા સંચાલિત અને ઉર્જા સંરક્ષણ કાયદા અને સ્વૈચ્છિક ધિરાણ પહેલ દ્વારા સમર્થિત, નિયમનકારી કાર્બન કિંમત નિર્ધારણ પદ્ધતિ તરફ ભારતનું પગલું, તેની આબોહવા નીતિ સ્થાપત્યમાં નોંધપાત્ર પરિવર્તનનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. જેમ જેમ વૈશ્વિક બજારો વિકસિત થાય છે અને CBAM જેવા સાધનો બાહ્ય દબાણ બનાવે છે, ભારત આબોહવા લક્ષ્યો પ્રાપ્ત કરતી વખતે સ્પર્ધાત્મકતા જાળવવા માટે તેની નીતિઓને સંરેખિત કરી રહ્યું છે. સંપૂર્ણ મર્યાદાને બદલે ઉત્સર્જનની તીવ્રતા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને, ભારતનું દર-આધારિત ETS આગળ વધવાનો વ્યવહારિક અને લવચીક માર્ગ પ્રદાન કરે છે, ખાસ કરીને વૃદ્ધિ અને ડીકાર્બોનાઇઝેશનને સંતુલિત કરતી અર્થવ્યવસ્થા માટે. મજબૂત સ્થાનિક સમર્થન અને સ્પષ્ટ નીતિ રોડમેપ સાથે, ભારત કાર્બન બજારોમાં પ્રાદેશિક નેતા તરીકે ઉભરી આવવા અને વૈશ્વિક નેટ-શૂન્ય સંક્રમણમાં નોંધપાત્ર યોગદાન આપવા માટે સારી સ્થિતિમાં છે.
