ભારત આર્થિક મહાસત્તા બની રહ્યું છે

મુખ્ય બાબતો

• આત્મનિર્ભર ભારતના વિઝન હેઠળ સ્થાનિક સુધારાઓ અને વૈશ્વિક સ્થિતિને કારણે ભારત 2025માં ચોથી સૌથી મોટી વૈશ્વિક અર્થવ્યવસ્થા બન્યું .
• ભારત વિશ્વનું સૌથી ઝડપથી વિકસતું મુખ્ય અર્થતંત્ર છે, જેનો વાસ્તવિક GDP 6.5%ના દરે વૃદ્ધિ પામી રહ્યો છે અને નોમિનલ GDP ₹106.57 લાખ કરોડ (2014-15)થી ત્રણ ગણો વધીને ₹331.03 લાખ કરોડ (2024-25) થયો છે.
• ભારત વિશ્વની સૌથી ઝડપથી વિકસતી મુખ્ય અર્થવ્યવસ્થા (2025-26માં 6.3% થી 6.8%) બનવાનો અંદાજ છે.
• છેલ્લા દાયકામાં કુલ નિકાસમાં 76%નો વધારો થયો છે, જે 2024-25માં 825 અબજ યુએસ ડોલર સુધી પહોંચી ગયો છે, જેમાં એન્જિનિયરિંગ ગુડ્સ, ઇલેક્ટ્રોનિક્સ અને ફાર્માસ્યુટિકલ્સનો સમાવેશ થાય છે.
• સેવાઓની નિકાસ બમણી કરતાં વધુ થઈ, જે 2013-14માં US$ 158 બિલિયનથી વધીને 2024-25માં US$ 387 બિલિયન થઈ.
• નાણાકીય વર્ષ 25ના પ્રથમ 9 મહિનામાં ઇક્વિટી પ્રવાહમાં રેકોર્ડ 27%નો વધારો થતાં, સંચિત FDI પ્રવાહ US$ 1.05 ટ્રિલિયન સુધી પહોંચ્યો.
• ડિજિટલ વ્યવહારોમાં 9 ગણો વધારો થયો (નાણાકીય વર્ષ 18-નાણાકીય વર્ષ 24), જેમાં UPI એ ફક્ત 2024માં 172 અબજ વ્યવહારો કર્યા.
• લક્ષિત રાજકોષીય અને નાણાકીય નીતિઓ દ્વારા ફુગાવાનો દર સરેરાશ 8.2% (2004-14)થી ઘટાડીને લગભગ 5% (2015-25) કરવામાં આવ્યો.
• 2024-25માં છૂટક ફુગાવો ઘટીને 4.6% થયો, જે 2018-19 પછીનો સૌથી નીચો છે.

પરિચય

ભારત, વિશ્વનું ચોથું સૌથી મોટું અર્થતંત્ર, સૌથી ઝડપથી વિકસતું મુખ્ય અર્થતંત્ર તરીકે ઉભરી આવ્યું છે અને 2030 સુધીમાં $7.3 ટ્રિલિયનના અંદાજિત GDP સાથે વિશ્વનું ત્રીજું સૌથી મોટું અર્થતંત્ર બનવાના માર્ગ પર છે. ભારત વિશ્વનું સૌથી ઝડપથી વિકસતું મુખ્ય અર્થતંત્ર બનવાનો અંદાજ છે (2025-26માં 6.3% થી 6.8%). આ પરિવર્તન પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીના નેતૃત્વ હેઠળ નિર્ણાયક શાસન, દૂરંદેશી સુધારાઓ અને વૈશ્વિક જોડાણના દાયકાનું પરિણામ છે. મજબૂત સ્થાનિક માંગ, ગતિશીલ વસ્તી વિષયક પ્રોફાઇલ અને સતત આર્થિક સુધારાઓ દ્વારા પ્રેરિત, ભારત વૈશ્વિક વેપાર, રોકાણ અને નવીનતામાં તેના વધતા પ્રભાવને મજબૂત બનાવી રહ્યું છે.

કૌટિલ્ય આર્થિક સંમેલનમાં, પ્રખ્યાત અર્થશાસ્ત્રી જગદીશ ભગવતીએ ટિપ્પણી કરી: “જૂના સમયમાં, વિશ્વ બેંક ભારતને શું કરવું તે કહેતી હતી, પરંતુ હવે, ભારત વિશ્વ બેંકને શું કરવું તે કહે છે.” આ નિવેદન છેલ્લા અગિયાર વર્ષમાં ભારતની નિર્ભર અર્થવ્યવસ્થામાંથી આત્મનિર્ભર, વૈશ્વિક સ્તરે સ્પર્ધાત્મક પાવરહાઉસ તરફના પરિવર્તનને શક્તિશાળી રીતે પ્રતિબિંબિત કરે છે .

આ પરિવર્તનના મૂળમાં આત્મનિર્ભર ભારતનું વિઝન છે, જે એક ચળવળ છે જે નવીનતા, ઉદ્યોગસાહસિકતા અને ટેકનોલોજીકલ સાર્વભૌમત્વને પ્રોત્સાહન આપે છે. મોદીના નેતૃત્વ હેઠળ, ઉત્પાદન સાથે જોડાયેલ પ્રોત્સાહન (PLI) યોજનાઓ, MSMEsનું પુનરુત્થાન અને ડિજિટલ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરના વિસ્તરણ જેવી વ્યૂહાત્મક પહેલોએ ઉચ્ચ–વૃદ્ધિ, ઉચ્ચ–તકવાળી અર્થવ્યવસ્થાનો પાયો નાખ્યો છે.

આ દ્રષ્ટિકોણનું કેન્દ્રબિંદુ સમાવિષ્ટ અને સમાન વિકાસ છે. સરકારની નીતિઓ રોજગાર સર્જન, નાના વ્યવસાયોને ટેકો, જાહેર રોકાણમાં વધારો અને મધ્યમ વર્ગ અને ઉદ્યોગસાહસિકોના નાણાકીય સશક્તિકરણ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, જેથી ખાતરી થાય કે આર્થિક પ્રગતિ દરેક નાગરિકને લાભ આપે. પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીના નેતૃત્વમાં ભારતનો આર્થિક વિકાસ ફક્ત ગતિ બનાવવા વિશે નથી, તે રાષ્ટ્રના આર્થિક ભાગ્યને ફરીથી આકાર આપવા વિશે છે. આજે, ભારત એક એવો રાષ્ટ્ર છે, જે ડિજિટલ, હરિયાળો, મહત્વાકાંક્ષી અને ભવિષ્ય માટે તૈયાર છે, જે વૈશ્વિક નેતા બનવાના તેના લક્ષ્ય તરફ મજબૂતીથી આગળ વધી રહ્યો છે.

જીડીપી વૃદ્ધિ: આર્થિક પાયાને મજબૂત બનાવવું

છેલ્લા દાયકામાં ભારતના GDPમાં નોંધપાત્ર પરિવર્તન આવ્યું છે. વર્તમાનમાં GDP 2014-15માં ₹106.57 લાખ કરોડથી વધીને 2024-25માં અંદાજિત ₹331.03 લાખ કરોડ થઈ છે, જે ફક્ત દસ વર્ષમાં અંદાજે ત્રણ ગણો વધારો દર્શાવે છે. ફક્ત 2024-25માં નોમિનલ GDP પાછલા વર્ષ કરતા 9.9% વધ્યો હતો, જ્યારે વાસ્તવિક GDP (સ્થિર ભાવે) 6.5% વધ્યો હતો, જે સતત આર્થિક ગતિ દર્શાવે છે. આ તીવ્ર વૃદ્ધિ દેશના વિસ્તરતા આર્થિક આધાર અને વધતા આવક સ્તરને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

આ જ સમયગાળા દરમિયાન વાસ્તવિક GVA 6.4% અને નોમિનલ GVA 9.5 % વધ્યો. ગ્રામીણ માંગમાં સુધારાને કારણે ખાનગી અંતિમ વપરાશ ખર્ચ (PFCE) 7.3% વધ્યો, જે 2002-03 પછી GDPમાં તેનો સૌથી વધુ હિસ્સો (61.8%) સુધી પહોંચ્યો છે.

GVAમાં સેવા ક્ષેત્ર સૌથી વધુ યોગદાન આપનાર રહ્યું છે, જેનો હિસ્સો FY14માં 50.6%થી વધીને FY25માં લગભગ 55% થયો છે. તે લગભગ 30% કાર્યબળને રોજગાર પણ પૂરો પાડે છે. તેના સીધા યોગદાન ઉપરાંત, સેવાઓ ઉત્પાદનના ” સેવાકરણ “માં વધુને વધુ મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે, ઉત્પાદન અને ઉત્પાદન પછીના તબક્કામાં ઉપયોગમાં લેવાતી સેવાઓ દ્વારા મૂલ્યમાં વધારો કરે છે .

સરકારના નેતૃત્વમાં માળખાકીય પરિવર્તનનું પરિણામ છે, જેમાં પારદર્શિતા, વ્યવસાય કરવાની સરળતા અને ઉત્પાદન, MSME, ડિજિટલ સેવાઓ અને માળખાગત સુવિધાઓમાં લાંબા ગાળાના રોકાણોને પ્રાથમિકતા આપવામાં આવી છે.

બાહ્ય વેપાર: ભારતના વૈશ્વિક પગલાનું વિસ્તરણ

છેલ્લા દાયકામાં ભારતની કુલ નિકાસમાં નોંધપાત્ર વૃદ્ધિ જોવા મળી છે, જે 2013-14માં US$ 468 બિલિયનથી વધીને 2024-25માં US$ 825 બિલિયન થઈ છે, જે લગભગ 76%નો નોંધપાત્ર વધારો દર્શાવે છે.

વેપારી માલની નિકાસમાં નજીવો વધારો થયો હતો, જે પાછલા વર્ષના 437.07 અબજ યુએસ ડોલરની સરખામણીમાં 437.42 અબજ યુએસ ડોલર હતો, જે માલ–આધારિત વેપારમાં સ્થિરતા દર્શાવે છે. દાયકા દરમિયાન, વેપારી માલની નિકાસ 2013-14માં 310અબજ યુએસ ડોલરથી વધીને 2024-25માં 437.42 અબજ યુએસ ડોલર થઈ હતી, જે 39%નો વધારો દર્શાવે છે, જે એન્જિનિયરિંગ ગુડ્સ, પેટ્રોલિયમ ઉત્પાદનો અને ઇલેક્ટ્રોનિક્સ જેવા ક્ષેત્રો દ્વારા સંચાલિત છે.

સેવાઓની નિકાસ બમણી કરતાં વધુ થઈ, જે 2013-14માં US$ 158 બિલિયનથી વધીને 2024-25માં US$ 387 બિલિયન થઈ, જે નોંધપાત્ર વૃદ્ધિ દર્શાવે છે.

ભારતના ટોચના નિકાસ ક્ષેત્રો વૃદ્ધિની વાર્તાનું નેતૃત્વ કરે છે

નાણાકીય વર્ષ 2024-25માં ભારતની નિકાસમાં વધારો તેના ટોચના ત્રણ નિકાસ ક્ષેત્રો – એન્જિનિયરિંગ ગુડ્સ, ઇલેક્ટ્રોનિક ગુડ્સ અને દવાઓ અને ફાર્માસ્યુટિકલ્સ – દ્વારા પ્રેરિત છે, જેણે દેશના વેપાર પ્રદર્શનને આગળ વધારવામાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી છે.

ભારતમાં વૈશ્વિક મૂડીનો પ્રવાહ

એક દાયકાના માળખાકીય સુધારા, રોકાણકાર-મૈત્રીપૂર્ણ નીતિઓ અને વધેલી વૈશ્વિક સ્પર્ધાત્મકતાને કારણે ભારત ઝડપથી વિદેશી સીધા રોકાણ (FDI) માટે વિશ્વના સૌથી આકર્ષક સ્થળોમાંનું એક બની ગયું છે. મુખ્ય આંતરરાષ્ટ્રીય રેન્કિંગ અને વ્યૂહાત્મક પહેલમાં સુધારાએ રોકાણકારોનો વિશ્વાસ વધાર્યો છે. બદલાતી સપ્લાય ચેઇન વચ્ચે ભારતને વૈશ્વિક રોકાણ કેન્દ્ર તરીકે સ્થાન આપવાના પ્રયાસોને અનુરૂપ, સરકાર હવે વાર્ષિક FDI પ્રવાહને US$100 બિલિયન સુધી વધારવાનું લક્ષ્ય રાખે છે, જે વર્તમાન પાંચ વર્ષના સરેરાશ US$70 બિલિયનથી વધુ છે.

આ પરિબળોએ ભારતમાં FDI રોકાણમાં વધારો કર્યો છે અને એપ્રિલ 2000 અને ડિસેમ્બર 2024 વચ્ચે સંચિત પ્રવાહ પ્રભાવશાળી ₹89.85 લાખ કરોડ (US$1.05 ટ્રિલિયન) સુધી પહોંચ્યો છે, જે નાણાકીય વર્ષ 2001 થી લગભગ 20 ગણો વધારો દર્શાવે છે. એપ્રિલ-ડિસેમ્બર 2024 માટે ભારતનો FDI ઇક્વિટી પ્રવાહ 27% વધીને ₹ 3.40 લાખ કરોડ (US$40.67 બિલિયન) થયો છે, જે રોકાણકારોના મજબૂત વિશ્વાસને પ્રતિબિંબિત કરે છે. આ વૃદ્ધિ મુખ્ય ક્ષેત્રોમાં FDI ધોરણોના ઉદારીકરણ, GSTની રજૂઆત અને મેક ઇન ઇન્ડિયા જેવી પહેલ જેવા સુધારાઓ દ્વારા પ્રેરિત થઈ છે.

FDIમાં મુખ્ય સિદ્ધિઓ

• નાણાકીય વર્ષ 2021-22માં અત્યાર સુધીનો સૌથી વધુ વાર્ષિક FDI પ્રવાહ USD 84.84 બિલિયન હતો.
• છેલ્લા 10 નાણાકીય વર્ષો (2014-24)માં 667.74 અબજ ડોલરનો FDI પ્રવાહ આવ્યો છે. તે છેલ્લા 24 વર્ષમાં નોંધાયેલા કુલ FDI (991.32 અબજ ડોલર) ના લગભગ 67% છે.
• સપ્ટેમ્બર 2024 સુધીમાં કુલ FDI પ્રવાહ USD 1 ટ્રિલિયનને સ્પર્શી ગયો.
• FDIમાં 26%નો વધારો, FDI USD42+ બિલિયનને આંબી ગયું છે.
• 90%થી વધુ FDI ઇક્વિટી ઇનફ્લો પ્રાપ્ત થયો છે.

ક્ષેત્રોમાં વૈશ્વિક રોકાણો આકર્ષિત કરી રહેલા મુખ્ય રાજ્યો

ઉત્પાદન સાથે જોડાયેલ પ્રોત્સાહન યોજના

₹1.97 લાખ કરોડ (26 અબજ યુએસ ડોલરથી વધુ)ના પ્રભાવશાળી ખર્ચ સાથે, PLI યોજનાઓ 14 મહત્વપૂર્ણ ક્ષેત્રો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, દરેક ક્ષેત્રને દેશના ઉત્પાદન કૌશલ્યને વધારવા, તકનીકી પ્રગતિને પ્રોત્સાહન આપવા અને વૈશ્વિક બજારોમાં ભારતનું સ્થાન વધારવા માટે વ્યૂહાત્મક રીતે પસંદ કરવામાં આવ્યું છે. આ ક્ષેત્રો સ્થાનિક ઉત્પાદનને મજબૂત બનાવવા અને નિકાસને વિસ્તૃત કરવાના સરકારના ધ્યેય સાથે જોડાયેલા છે, જે આત્મનિર્ભર ભારતના વ્યાપક દ્રષ્ટિકોણમાં ફાળો આપે છે. PLI યોજનાઓની અસર ભારતમાં વિવિધ ક્ષેત્રોમાં નોંધપાત્ર રહી છે. આ યોજનાઓએ સ્થાનિક ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહન આપ્યું છે, જેના કારણે ઉત્પાદનમાં વધારો થયો છે, રોજગારીનું સર્જન થયું છે અને નિકાસમાં વધારો થયો છે. તેઓએ સ્થાનિક અને વિદેશી બંને ખેલાડીઓ તરફથી નોંધપાત્ર રોકાણો પણ આકર્ષ્યા છે.

PLI યોજનાઓએ ભારતની નિકાસ બાસ્કેટને પરંપરાગત ચીજવસ્તુઓમાંથી ઉચ્ચ મૂલ્યવર્ધિત ઉત્પાદનો જેમ કે ઇલેક્ટ્રોનિક્સ અને ટેલિકોમ્યુનિકેશન માલ, પ્રોસેસ્ડ ફૂડ ઉત્પાદનો વગેરેમાં પરિવર્તિત કરી છે. PLI યોજનાઓએ ₹ 5.31 લાખ કરોડને વટાવી ગયેલી નિકાસ જોઈ છે. (લગભગ US$ 61.76 બિલિયન), જેમાં મોટા પાયે ઇલેક્ટ્રોનિક્સ ઉત્પાદન, ફાર્માસ્યુટિકલ્સ, ફૂડ પ્રોસેસિંગ અને ટેલિકોમ અને નેટવર્કિંગ ઉત્પાદનો જેવા ક્ષેત્રોના નોંધપાત્ર યોગદાનનો સમાવેશ થાય છે.

MSME ક્ષેત્રને મજબૂત બનાવવું

6.3 કરોડથી વધુ ઉદ્યોગો સાથે MSME ક્ષેત્ર રોજગાર સર્જન અને ઉદ્યોગસાહસિકતામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે, જે કૃષિ પછી બીજા ક્રમે છે. સરકારે ખાદી, ગામડા અને કાથી ઉદ્યોગો સહિત ધિરાણ ઍક્સેસ, ટેકનોલોજી, માળખાગત સુવિધા, કૌશલ્ય વિકાસ અને બજાર સહાય પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરતી પહેલ દ્વારા આ ક્ષેત્રને ટેકો આપ્યો છે.

ચૂકવણીમાં ડિજિટલ પરિવર્તન

ભારતમાં ડિજિટલ ચૂકવણીમાં નોંધપાત્ર વધારો થયો છે, જે કેશલેસ અર્થતંત્ર તરફ એક મહત્વપૂર્ણ પરિવર્તન દર્શાવે છે. આ વૃદ્ધિ સરકારી પહેલ, સહયોગી હિસ્સેદારોના પ્રયાસો અને મજબૂત ડિજિટલ માળખા દ્વારા શક્ય બની છે. આ પરિવર્તનના કેન્દ્રમાં યુનિફાઇડ પેમેન્ટ્સ ઇન્ટરફેસ (UPI), તાત્કાલિક ચૂકવણી સેવા (IMPS) અને NETC FASTag છે, જેણે વ્યવહારોને ઝડપી, સુરક્ષિત અને વધુ સુલભ બનાવ્યા છે.

ડિજિટલ વ્યવહારોમાં ક્રાંતિ

ભારતના ડિજિટલ ચૂકવણી વ્યવહારોમાં ઝડપથી વધારો થયો છે, જે વ્યક્તિઓ અને વ્યવસાયોમાં ડિજિટલ અપનાવવામાં વધારો દર્શાવે છે.

ટ્રાન્ઝેક્શન વોલ્યુમ :

નાણાકીય વર્ષ 2017-18માં ડિજિટલ પેમેન્ટ ટ્રાન્ઝેક્શન 2,071 કરોડથી વધીને નાણાકીય વર્ષ 2023-24માં 18,737 કરોડ થયા, જેનાથી 44%નો ચક્રવૃદ્ધિ વાર્ષિક વૃદ્ધિ દર (CAGR) પ્રાપ્ત થયો.

વ્યવહાર મૂલ્ય :

આ જ સમયગાળા દરમિયાન વ્યવહારોનું મૂલ્ય ₹1,962 લાખ કરોડથી વધીને ₹3,659 લાખ કરોડ થયું, જેમાં 11%ના CAGRનો સમાવેશ થાય છે.

UPI: ભારતના ડિજિટલ અર્થતંત્રનું મુખ્ય મથક

યુનિફાઇડ પેમેન્ટ્સ ઇન્ટરફેસ (UPI) એક પરિવર્તનશીલ ડિજિટલ ચૂકવણી સિસ્ટમ છે. જે બહુવિધ બેંક ખાતાઓને એક મોબાઇલ એપ્લિકેશનમાં એકીકૃત કરે છે, જે સીમલેસ ફંડ ટ્રાન્સફર, બિલ ચૂકવણી અને વેપારી વ્યવહારો પ્રદાન કરે છે. તેણે માત્ર નાણાકીય વ્યવહારોને ઝડપી, સુરક્ષિત અને સરળ બનાવ્યા નથી, પરંતુ વ્યક્તિઓ, નાના વ્યવસાયો અને વેપારીઓને પણ સશક્ત બનાવ્યા છે, જેનાથી દેશ કેશલેસ અર્થતંત્ર તરફ આગળ વધી રહ્યો છે.

IMPS અને NETC FASTag : રીઅલ–ટાઇમ અને મોબિલિટી ચુકવણીઓમાં વધારો

જ્યારે UPI મોબાઇલ-આધારિત પીઅર-ટુ-પીઅર અને મર્ચન્ટ પેમેન્ટ્સ પર પ્રભુત્વ ધરાવે છે, ત્યારે ઇમિડિએટ પેમેન્ટ સર્વિસ (IMPS) અને NETC FASTag ભારતના ડિજિટલ પેમેન્ટ લેન્ડસ્કેપને મજબૂત બનાવવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવવાનું ચાલુ રાખે છે.

IMPS એક રીઅલ-ટાઇમ, 24×7 ઇલેક્ટ્રોનિક ફંડ ટ્રાન્સફર સેવા છે જે મોબાઇલ, ઇન્ટરનેટ બેંકિંગ, ATM અને SMS દ્વારા બેંકો અને નાણાકીય સંસ્થાઓમાં વ્યવહારોને સમર્થન આપે છે.

તેની સાથે જ, ભારતની ડિજિટલ ટોલ કલેક્શન સિસ્ટમ, NETC FASTag, લિંક્ડ બેંક ખાતાઓમાંથી સીધા કેશલેસ ટોલ ચૂકવણીને સક્ષમ બનાવે છે, જે મુસાફરો માટે સુવિધામાં વધારો કરે છે.

સાથે મળીને, IMPS અને FASTag પરંપરાગત વ્યવહારોથી આગળ ડિજિટલ નાણાકીય સેવાઓના વિસ્તરણમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે – દેશભરમાં સીમલેસ ફંડ ટ્રાન્સફર અને ગતિશીલતા સંબંધિત ચૂકવણીઓ ચલાવે છે.

ડિજિટલ ચુકવણીઓનું આંતરરાષ્ટ્રીયકરણ:

ભારતમાં સ્વદેશી રીતે વિકસિત UPI અને RuPay કાર્ડ ડિજિટલ ચૂકવણીને સક્ષમ બનાવવા માટે વિશ્વ કક્ષાના પ્લેટફોર્મ છે. સરકાર આ ઉત્પાદનોને વૈશ્વિક સ્તરે પ્રોત્સાહન આપવાના પ્રયાસો કરી રહી છે. હાલમાં UPI સંપૂર્ણપણે કાર્યરત છે અને UAE, નેપાળ, ભૂતાન, સિંગાપોર, મોરેશિયસ, ફ્રાન્સ અને શ્રીલંકામાં લાઇવ છે . UAE, નેપાળ, ભૂતાન, સિંગાપોર અને મોરેશિયસમાં RuPay કાર્ડ સ્વીકૃતિ લાઇવ છે.

સમાવિષ્ટ વિકાસના મુખ્ય પાસાં: ભારતમાં નાણાકીય સશક્તિકરણના 11 વર્ષ

છેલ્લા અગિયાર વર્ષોમાં, ભારતે નાણાકીય સમાવેશને વધુ ગાઢ બનાવવા અને પાયાના ઉદ્યોગસાહસિકતાને પ્રોત્સાહન આપવામાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી છે. 2014થી શરૂ કરાયેલી વિવિધ મુખ્ય યોજનાઓએ બેંકિંગ, વીમા, પેન્શન અને ધિરાણની પહોંચને નોંધપાત્ર રીતે વિસ્તૃત કરી છે. સાથે મળીને, તેઓએ વધુ સ્થિતિસ્થાપક, સમાવેશી અને તક–સંચાલિત અર્થતંત્ર માટે પાયો નાખ્યો છે.

1. પ્રધાનમંત્રી જન ધન યોજના (PMJDY)

ઓગસ્ટ 2014માં પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદી દ્વારા રાષ્ટ્રીય નાણાકીય સમાવેશ મિશન (NMFI) તરીકે શરૂ કરાયેલ, PMJDYનો હેતુ વિશાળ બિન-બેંક વસ્તીને ઔપચારિક નાણાકીય વ્યવસ્થામાં લાવવાનો છે. જેથી ખાતરી કરી શકાય કે દરેક નાગરિકને તેમની નાણાકીય પ્રવૃત્તિઓનું અસરકારક રીતે સંચાલન કરવાની તક મળે. “બેંક વગરના લોકોને બેંકિંગ, અસુરક્ષિત લોકોને સુરક્ષિત, બિન-ધિરાણવાળાઓને ધિરાણ અને વંચિતોને સેવા”ના સિદ્ધાંતો દ્વારા સંચાલિત, આ યોજનાએ દેશભરમાં દરેક બિન-બેંકવાળા પરિવારને સાર્વત્રિક બેંકિંગ સેવાઓ પૂરી પાડવામાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી છે.

2. પ્રધાનમંત્રી જીવન જ્યોતિ બીમા યોજના (PMJJBY)

2015ના કેન્દ્રીય બજેટમાં ફક્ત 20% ભારતીયો પાસે વીમા કવરેજ હતું તે હકીકતના પ્રતિભાવમાં જાહેર કરાયેલ, PMJJBY વાર્ષિક નવીનીકરણીય જીવન વીમા ઓફર કરે છે. 9 લાખથી વધુ પરિવારોને સમયસર સહાય મળી છે, જે તેને વૈશ્વિક સ્તરે સૌથી અસરકારક જાહેર જીવન વીમા યોજનાઓમાંની એક બનાવે છે.

3. પ્રધાનમંત્રી સુરક્ષા બીમા યોજના (PMSBY)9 મે 2015ના રોજ તેની શરૂઆત થઈ ત્યારથી પ્રધાનમંત્રી સુરક્ષા વીમા યોજના (PMSBY) એ સમગ્ર ભારતમાં સસ્તું અકસ્માત વીમા કવરેજ વિસ્તારવામાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી છે.

₹20ના નજીવા વાર્ષિક પ્રીમિયમ અને સરળ બેંક-લિંક્ડ ઓટો-ડેબિટ નોંધણી સાથે, PMSBY નબળા વર્ગો, ખાસ કરીને ગ્રામીણ અને ઓછી આવક ધરાવતા પરિવારોને નાણાકીય સુરક્ષા પૂરી પાડવા માટે એક મહત્વપૂર્ણ સાધન બની ગયું છે.

4. અટલ પેન્શન યોજના (APY)

અસંગઠિત ક્ષેત્રમાં દીર્ધાયુષ્યના જોખમો અને નિવૃત્તિ સુરક્ષાના અભાવનો સામનો કરવા માટે, APY 2015માં શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું. તે યોગદાન અને પ્રવેશની ઉંમર સાથે જોડાયેલ એક વ્યાખ્યાયિત માસિક પેન્શન પૂરું પાડે છે. એપ્રિલ 2025 સુધીમાં, આ યોજનામાં 7.65 કરોડ સબ્સ્ક્રાઇબર્સ અને કુલ ₹45,974.67 કરોડનું ભંડોળ એકઠું થયું છે. મહિલાઓ હવે તમામ સબ્સ્ક્રાઇબર્સમાં લગભગ 48% છે, જે મહિલા કામદારોમાં વધતી જતી નાણાકીય જાગૃતિ અને સુરક્ષાનું મજબૂત સૂચક છે.

5. પ્રધાનમંત્રી મુદ્રા યોજના ( PMMY)

8 એપ્રિલ 2015ના રોજ શરૂ કરાયેલ, પ્રધાનમંત્રી મુદ્રા યોજના (PMMY), પ્રધાનમંત્રીનો મુખ્ય કાર્યક્રમ, ઓછા ભંડોળવાળા સૂક્ષ્મ ઉદ્યોગો અને નાના વ્યવસાયોને નાણાં પૂરા પાડવાનો છે. જામીનગીરીના ભારણને દૂર કરીને અને ઍક્સેસને સરળ બનાવીને, MUDRA એ પાયાના સ્તરે ઉદ્યોગસાહસિકતાના નવા યુગનો પાયો નાખ્યો છે. આ યોજનાએ સમગ્ર ભારતમાં શહેરોથી ગામડાઓમાં ઉદ્યોગસાહસિકતામાં પરિવર્તન લાવ્યું છે, નોકરી શોધનારાઓને રોજગાર સર્જકોમાં ફેરવી દીધા છે.

6. સ્ટેન્ડ–અપ ઇન્ડિયા યોજના5 એપ્રિલ 2016ના રોજ તેની શરૂઆત થઈ ત્યારથી, સ્ટેન્ડ-અપ ઈન્ડિયા યોજનાએ એસસી, એસટી અને મહિલા ઉદ્યોગસાહસિકોને બેંક લોનની સુવિધા આપીને ગ્રીનફિલ્ડ ઉદ્યોગો શરૂ કરવા સક્ષમ બનાવ્યા છે. તેણે હજારો લોકોને વ્યવસાય શરૂ કરવા અને વિકસાવવા માટે સશક્ત બનાવ્યા છે, આજીવિકાની તકો ઉભી કરી છે અને સમાવિષ્ટ આર્થિક ભાગીદારી ચલાવી છે.

7. પીએમ વિશ્વકર્મા : ભારતના પરંપરાગત કારીગરોને સશક્ત બનાવવું

17 સપ્ટેમ્બર, 2023ના રોજ શરૂ કરાયેલ, પીએમ વિશ્વકર્મા યોજના એક સીમાચિહ્નરૂપ પહેલ છે. જેનો હેતુ લુહાર, સુથાર, કુંભાર, દરજી, વાળંદ, મોચી અને અન્ય જેવા 18 ઓળખાયેલા વ્યવસાયોમાં પરંપરાગત કારીગરો અને કારીગરોને સમર્થન આપવાનો છે. આ યોજના કૌશલ્ય તાલીમ, કોલેટરલ–મુક્ત ધિરાણ, આધુનિક ટૂલકીટ્સ, બજાર ઍક્સેસ અને ડિજિટલ વ્યવહારો માટે પ્રોત્સાહનો સહિત સર્વાંગી સહાય પૂરી પાડે છે – જે આ કારીગરોને ઔપચારિક અર્થતંત્રમાં એકીકૃત કરવામાં મદદ કરે છે.

8. પીએમ સ્વાનિધિ યોજના: સસ્તા ધિરાણ સાથે શેરી વિક્રેતાઓને સશક્ત બનાવવું

1 જૂન, 2020ના રોજ ગૃહ અને શહેરી બાબતોના મંત્રાલય દ્વારા શરૂ કરાયેલ પીએમ સ્વાનિધિ યોજનાનો ઉદ્દેશ્ય શેરી વિક્રેતાઓને સસ્તા ધિરાણની મુશ્કેલીમુક્ત ઍક્સેસ પ્રદાન કરીને અને આર્થિક વિકાસ માટે તેમના ડિજિટલ ઓનબોર્ડિંગને પ્રોત્સાહન આપીને સશક્ત બનાવવાનો છે. આ યોજના ત્રણ તબક્કામાં રૂ.50,000 સુધીની કોલેટરલ–મુક્ત કાર્યકારી મૂડી લોન, 7% વાર્ષિક વ્યાજ સબસિડી અને ડિજિટલ વ્યવહાર દીઠ રૂ.1 (વાર્ષિક રૂ.1,200 સુધી)ના કેશબેક પ્રોત્સાહનો પ્રદાન કરે છે. શરૂઆતમાં 31 ડિસેમ્બર, 2024 સુધી માન્ય, આ યોજના હાલમાં વિસ્તરણ હેઠળ છે.

ઊંચી કિંમતોથી સ્થિરતા સુધી: ફુગાવા નિયંત્રણનો દાયકા

છેલ્લા બે દાયકામાં, ભારતે તેના ફુગાવાના પરિદૃશ્યમાં નોંધપાત્ર પરિવર્તન જોયું છે. 2004-05 અને 2013-14 વચ્ચે ફુગાવાનો સરેરાશ 8.2% હતો, જેમાં ઘણા વર્ષો સુધી બે આંકડામાં વધારો થયો હતો, જે મુખ્યત્વે ખાદ્યપદાર્થો અને બળતણના ભાવમાં વધારાને કારણે થયો હતો. આ સમયગાળાએ ઘરના બજેટ પર દબાણ લાવ્યું અને વ્યવસાયો માટે અનિશ્ચિતતા ઊભી કરી .

જોકે, 2015-16થી 2024-25  સુધી, ફુગાવો નોંધપાત્ર રીતે ઘટીને સરેરાશ 5% થયો છે. આ પરિવર્તન મજબૂત નીતિગત હસ્તક્ષેપોને પ્રતિબિંબિત કરે છે, જેમાં ભારતીય રિઝર્વ બેંક દ્વારા ફુગાવા–લક્ષ્યીકરણ, સુધારેલ સપ્લાય ચેઇન મેનેજમેન્ટ અને સરકાર દ્વારા મજબૂત નાણાકીય શિસ્તનો સમાવેશ થાય છે. પરિણામે, ભાવ સ્થિરતામાં સુધારો થયો છે, જેનાથી ગ્રાહક વિશ્વાસ વધ્યો છે અને ટકાઉ આર્થિક વિકાસને ટેકો મળ્યો છે.

CPSEs: ભારતના આર્થિક પરિવર્તનના ઉત્પ્રેરક

કેન્દ્રીય જાહેર ક્ષેત્રના સાહસો (CPSEs) ભારતના આર્થિક અને ઔદ્યોગિક વિકાસમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. વ્યૂહાત્મક રાષ્ટ્રીય સંપત્તિ તરીકે, તેઓ માત્ર વ્યાપારી સંસ્થાઓ જ નહીં પરંતુ રાષ્ટ્રીય વિકાસના આધારસ્તંભ છે, જે મીઠું, ચા અને કાગળ જેવા રોજિંદા ઘરગથ્થુ ઉત્પાદનોથી લઈને ભારે મશીનરી, ઇલેક્ટ્રિક વાહનો અને રાષ્ટ્રીય માળખાગત સુવિધાઓના નિર્માણમાં વપરાતા ઘટકો સુધી – વિશાળ સ્પેક્ટ્રમમાં આવશ્યક માળખાગત સુવિધાઓ, ઉત્પાદન ક્ષમતાઓ અને સેવાઓ પ્રદાન કરે છે.

કેન્દ્રીય જાહેર ક્ષેત્રના સાહસોની મુખ્ય સિદ્ધિઓ:

છેલ્લા દાયકામાં ભારતના આર્થિક વિકાસમાં કેન્દ્રીય જાહેર ક્ષેત્રના સાહસો (CPSEs) એ નોંધપાત્ર યોગદાન આપ્યું છે.

નિષ્કર્ષ

છેલ્લા દાયકામાં, ભારતે માળખાકીય સુધારાઓ, દૂરંદેશી નીતિનિર્માણ અને અટલ રાજકીય ઇચ્છાશક્તિ પર આધારિત ગહન આર્થિક પરિવર્તન હાથ ધર્યું છે. ઐતિહાસિક GDP વૃદ્ધિ અને રેકોર્ડ નિકાસ પ્રાપ્ત કરવાથી લઈને ડિજિટલ ચૂકવણીમાં ક્રાંતિ લાવવા અને નાણાકીય સમાવેશ દ્વારા લાખો લોકોને સશક્ત બનાવવા સુધી, દેશે એક સ્થિતિસ્થાપક, સમાન અને ભવિષ્ય માટે તૈયાર અર્થતંત્રનો પાયો નાખ્યો છે. મજબૂત FDI પ્રવાહ, વેપારનો વિસ્તાર અને નવીનતા-સંચાલિત ક્ષેત્રો આગેવાની લેતા, ભારત હવે વૈશ્વિક અર્થતંત્રમાં નિષ્ક્રિય સહભાગી નથી, તે તેના પોતાના ભવિષ્યનો મુખ્ય શિલ્પી છે. જેમ જેમ દેશ ટોચની ત્રણ આર્થિક શક્તિ બનવાના તેના લક્ષ્ય તરફ આત્મવિશ્વાસથી આગળ વધી રહ્યો છે, છેલ્લા અગિયાર વર્ષની ગતિ સૂચવે છે કે ભારતનો આર્થિક ઉદય માત્ર એક ક્ષણ નથી – તે એક ચળવળ છે.