સેન્ટ્રલ કન્ઝ્યુમર પ્રોટેક્શન ઓથોરિટીએ “કોચિંગ સેક્ટરમાં ગેરમાર્ગે દોરતી જાહેરાતોની રોકથામ” માટે માર્ગદર્શિકા જારી કરી

ગ્રાહકોના અધિકારોનું રક્ષણ કરવા અને કોચિંગ ક્ષેત્રે પારદર્શકતા જાળવવા માટે એક મહત્ત્વપૂર્ણ પગલું ભરતાં સેન્ટ્રલ કન્ઝ્યુમર પ્રોટેક્શન ઓથોરિટી (સીસીપીએ)એ કોચિંગ સેક્ટરમાં ગેરમાર્ગે દોરતી જાહેરાતોના મુદ્દાને ઉકેલવા માટે વિસ્તૃત માર્ગદર્શિકા જારી કરી છે.

‘કોચિંગ સેક્ટરમાં ગેરમાર્ગે દોરનારી જાહેરાતો અટકાવવા માટેની માર્ગદર્શિકા, 2024′નો ઉદ્દેશ વિદ્યાર્થીઓ અને લોકોને કોચિંગ સેન્ટરો દ્વારા સામાન્ય રીતે ઉપયોગમાં લેવામાં આવતી છેતરામણી માર્કેટિંગ પદ્ધતિઓથી સુરક્ષિત રાખવાનો છે, એમ મુખ્ય કમિશનર સી.સી.પી.એ. અને ભારત સરકારના ગ્રાહક બાબતોના વિભાગના સચિવ શ્રીમતી નિધિ ખરેએ આજે અહીં આ વિષય પર મીડિયા સાથે વાતચીત દરમિયાન જણાવ્યું હતું.

તત્કાલીન ચીફ કમિશનર સીસીપીએની અધ્યક્ષતામાં કોચિંગ સેક્ટરમાં ગેરમાર્ગે દોરનારી જાહેરાતો અટકાવવા માટેની માર્ગદર્શિકા પર એક સમિતિની રચના  કરવામાં આવી હતી અને તેમાં સેન્ટ્રલ કન્ઝ્યુમર પ્રોટેક્શન ઓથોરિટી, ડિપાર્ટમેન્ટ ઓફ પર્સોનલ એન્ડ ટ્રેનિંગ, શિક્ષણ મંત્રાલય, લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી નેશનલ એકેડેમી ઓફ એડમિનિસ્ટ્રેશન (ખાસ આમંત્રિત તરીકે), નેશનલ લો યુનિવર્સિટી (એનએલયુ) દિલ્હીના પ્રતિનિધિઓ, લૉ ફર્મ અને ઉદ્યોગના હિતધારકોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતો.

સમિતિના સભ્યોમાં સામાન્ય સંમતિ હતી કે સીસીપીએ કોચિંગ ક્ષેત્રમાં ગેરમાર્ગે દોરતી જાહેરાતને રોકવા માટેની માર્ગદર્શિકા સાથે આવવું જોઈએ. પર્યાપ્ત વિચાર-વિમર્શ પછી સમિતિએ તેના સૂચનો રજૂ કર્યા. સમિતિના સૂચનના આધારે સીસીપીએએ 16મી ફેબ્રુઆરી 2024ના રોજ જાહેર ટિપ્પણીઓ માટે ડ્રાફ્ટ માર્ગદર્શિકા રજૂ કરી હતી. શિક્ષણ મંત્રાલય, બ્યૂરો ઓફ ઇન્ડિયન સ્ટાન્ડર્ડ્સ (બીઆઇએસ), એલન કેરિયર ઇન્સ્ટિટ્યૂટ પ્રાઇવેટ લિમિટેડ, ઇન્ડિયા એડટેક કન્સોર્ટિયમ એન્ડ ઇન્ટરનેટ એન્ડ મોબાઇલ એસોસિએશન ઓફ ઇન્ડિયા (આઇએએમએઆઈ), એફઆઇઆઇટીજેઇઇ, કારકિર્દી 360 કોચિંગ પ્લેટફોર્મ, સિવિક ઇનોવેશન ફાઉન્ડેશન, વાધવાણી ફાઉન્ડેશન અને કન્ઝ્યુમર એજ્યુકેશન એન્ડ રિસર્ચ સેન્ટર (સીઇઆરસી) સહિત 28 વિવિધ હિતધારકો પાસેથી જાહેર સૂચનો પ્રાપ્ત થયા હતા.

માર્ગદર્શિકામાં કેટલીક મહત્વની વ્યાખ્યા નીચે મુજબ છે:-

1. “કોચિંગ”માં શૈક્ષણિક સહાય, શિક્ષણ, માર્ગદર્શન, સૂચનાઓ, અભ્યાસ કાર્યક્રમ અથવા ટ્યુશન અથવા સમાન પ્રકારની અન્ય કોઈ પણ પ્રવૃત્તિનો સમાવેશ થાય છે પરંતુ તેમાં પરામર્શ, રમતગમત, નૃત્ય, થિયેટર અને અન્ય સર્જનાત્મક પ્રવૃત્તિઓનો સમાવેશ થતો નથી;
2. “કોચિંગ સેન્ટર”માં પચાસથી વધુ વિદ્યાર્થીઓને કોચિંગ પૂરું પાડવા માટે કોઈ પણ વ્યક્તિ(ઓ) દ્વારા સંચાલિત, સ્થાપિત, કાર્યરત અથવા સંચાલિત કેન્દ્રનો સમાવેશ થાય છે;
3. “સમર્થક”નો અર્થ ગેરમાર્ગે દોરતી જાહેરાતો અટકાવવા અને ગેરમાર્ગે દોરતી જાહેરાતો, 2022 માટે સમર્થન માટેનાં નિયમોની કલમ 2(એફ) હેઠળ પ્રદાન કરવામાં આવ્યો છે, તેવો જ અર્થ થશે;

આ માર્ગદર્શિકાઓ ખોટા/ગેરમાર્ગે દોરતા દાવાઓ, અતિશયોક્તિભર્યા સફળતાના દર અને અનુચિત કરારો કે જે કોચિંગ સંસ્થાઓ મોટેભાગે વિદ્યાર્થીઓ પર લાદે છે તે અંગેની વધતી જતી ચિંતાઓને ધ્યાનમાં રાખીને તૈયાર કરવામાં આવી છે. આવી પ્રથાઓ વિદ્યાર્થીઓને ગેરમાર્ગે દોરતી, મહત્વની માહિતી છુપાવીને તેમના નિર્ણયોને પ્રભાવિત કરતી, ખોટી ગેરંટી આપવા વગેરે જોવા મળી છે.

આ માર્ગદર્શિકા કોચિંગમાં રોકાયેલા દરેક વ્યક્તિને લાગુ પડશે, જેનો અર્થ માત્ર કોચિંગ સેન્ટર્સ જ નહીં, પરંતુ જાહેરાતો દ્વારા તેમની સેવાઓને પ્રોત્સાહન આપતા કોઈપણ સમર્થકો અથવા જાહેર વ્યક્તિઓને પણ લાગુ પડશે. અનુશાસકો, જેઓ કોચિંગ સેન્ટરોને તેમનું નામ અથવા પ્રતિષ્ઠા આપે છે, તેઓ હવે એ સુનિશ્ચિત કરવા માટે જવાબદાર રહેશે કે તેઓ જે દાવાઓને સમર્થન આપે છે તે સચોટ અને સાચા છે. અનુશાસકો કે જેઓ કોચિંગ સંસ્થાઓને સમર્થન આપે છે તેઓએ તેઓ જે દાવાઓને પ્રોત્સાહન આપી રહ્યા છે તેની ચકાસણી કરવી આવશ્યક છે. જો તેઓ સફળતાના ખોટા દરો અથવા ગેરમાર્ગે દોરતી બાંહેધરીઓને ટેકો આપે છે, તો તેમને કોચિંગ સેન્ટર્સની સાથે જવાબદાર ઠેરવવામાં આવશે.

આ માર્ગદર્શિકાઓની કેટલીક મુખ્ય વિશેષતાઓઃ

1. જાહેરાતોનું નિયમનઃ આ માર્ગદર્શિકામાં કોચિંગ સંસ્થાઓને નીચેના મુદ્દાઓ સાથે સંબંધિત ખોટા દાવા કરવા પર સ્પષ્ટપણે પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો છેઃ

1. ઓફર કરવામાં આવતા અભ્યાસક્રમો, તેમનો સમયગાળો, ફેકલ્ટીની લાયકાત, ફી અને રિફંડ નીતિઓ.
2. પસંદગીનો દર, સફળતાની ગાથાઓ, પરીક્ષાનું રેન્કિંગ અને નોકરીની સલામતીનાં વચનો.
3. નિશ્ચિત પ્રવેશ, ઉચ્ચ પરીક્ષાના ગુણ, ખાતરીપૂર્વકની પસંદગી અથવા બઢતી.
4. યોગ્ય પ્રતિનિધિત્વ: તેમની સેવાઓની ગુણવત્તા અથવા ધોરણ વિશે ગેરમાર્ગે દોરતી રજૂઆતો સખત પ્રતિબંધિત છે. કોચિંગ સંસ્થાઓએ તેમના ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર, સંસાધનો અને સુવિધાઓનું સચોટ પ્રતિનિધિત્વ કરવું જોઈએ.
5. વિદ્યાર્થીઓની સફળતાની ગાથાઓ: એક નોંધપાત્ર પગલામાં, અહેવાલ મુજબ, માર્ગદર્શિકાઓ કોચિંગ સેન્ટરોને તેમની લેખિત સંમતિ વિના જાહેરાતોમાં વિદ્યાર્થીઓના નામ, ફોટા અથવા પ્રશંસાપત્રોનો ઉપયોગ કરતા અટકાવશે – અને મહત્વનું છે કે, આ સંમતિ વિદ્યાર્થીની સફળતા પછી જ મેળવવી આવશ્યક છે. આ જોગવાઈનો હેતુ નોંધણી કરાવતી વખતે વિદ્યાર્થીના દબાણને ઘટાડવાનો છે, કારણ કે તેમને ઘણી વખત આ પ્રકારના કરારો પર અગાઉથી હસ્તાક્ષર કરવા માટે દબાણ કરવામાં આવે છે.
6. પારદર્શિતા અને જાહેરાત: કોચિંગ સેન્ટરોએ જાહેરાતમાં વિદ્યાર્થીના ફોટાની સાથે મહત્વપૂર્ણ માહિતી, જેમ કે નામ, રેન્ક અને કોર્સની વિગતો જાહેર કરવાની રહેશે. શું અભ્યાસક્રમ માટે વિદ્યાર્થી દ્વારા ચૂકવણી કરવામાં આવી હતી કે કેમ તે પણ સ્પષ્ટપણે જણાવવું આવશ્યક છે. તદુપરાંત, કોઈપણ અસ્વીકરણને સ્પષ્ટપણે પ્રદર્શિત કરવાની જરૂર પડશે, જેમાં અન્ય મહત્વપૂર્ણ વિગતોની જેમ જ ફોન્ટ સાઇઝ હોવી જોઈએ, જે સુનિશ્ચિત કરે છે કે ગ્રાહકો ફાઇન પ્રિન્ટ દ્વારા ગેરમાર્ગે દોરવામાં ન આવે.
7. ખોટી તાકીદનું સર્જન નહીં: આ માર્ગદર્શિકાઓ કોચિંગમાં સંકળાયેલી કોઈ પણ વ્યક્તિ દ્વારા ઉપયોગમાં લેવામાં આવતી સામાન્ય યુક્તિને લક્ષ્યમાં રાખશે, એટલે કે તાકીદની અથવા અછતની ખોટી ભાવના ઉભી કરશે, જેમ કે મર્યાદિત બેઠકો અથવા અતિશયોક્તિપૂર્ણ માંગ સૂચવવી, જેથી વિદ્યાર્થીઓને તાત્કાલિક નિર્ણય લેવા માટે દબાણ કરી શકાય.
8. નેશનલ કન્ઝ્યુમર હેલ્પલાઇન સાથે સમન્વયઃ દરેક કોચિંગ સેન્ટરે નેશનલ કન્ઝ્યુમર હેલ્પલાઇન સાથે ભાગીદારી કરવાની રહેશે, જેથી વિદ્યાર્થીઓને ગેરમાર્ગે દોરતી જાહેરાતો અને અયોગ્ય વેપાર પદ્ધતિઓ અંગે ચિંતા કે ફરિયાદો કરવાનું સરળ બનશે.
9. વાજબી કરારો: માર્ગદર્શિકામાં અયોગ્ય કરારના મુદ્દાને ધ્યાનમાં લેવા માટે પણ કહેવામાં આવે છે જે વિદ્યાર્થીઓ ઘણીવાર કોચિંગ કેન્દ્રો સાથે પ્રવેશ કરે છે. કોચિંગ સંસ્થાઓને પસંદગી પછીની સંમતિ વિના સફળ ઉમેદવારના ફોટોગ્રાફ્સ, નામો અથવા પ્રશંસાપત્રોનો ઉપયોગ કરવાની મંજૂરી આપવામાં આવશે નહીં. આ જોગવાઈનો હેતુ કોચિંગ કેન્દ્રોમાં પ્રવેશ કરતી વખતે ઘણા વિદ્યાર્થીઓને જે દબાણનો સામનો કરવો પડે છે તે દૂર કરવાનો છે.

viii. અમલબજવણી અને દંડ: આ માર્ગદર્શિકાઓના કોઈ પણ ઉલ્લંઘનને ગ્રાહક સુરક્ષા ધારા, 2019ના ઉલ્લંઘન તરીકે ગણવામાં આવશે. સેન્ટ્રલ ઓથોરિટી અપરાધીઓ સામે કડક પગલાં લેવાની સત્તા ધરાવે છે, જેમાં દંડ લાદવાનો, જવાબદારી સુનિશ્ચિત કરવાની અને આ પ્રકારની છેતરામણી પ્રથાઓની વધુ ઘટનાઓને અટકાવવાનો સમાવેશ થાય છે.

શ્રીમતી ખરેએ ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે, સીસીપીએ ગ્રાહકો અને જનતાનાં હિતમાં માર્ગદર્શિકાઓનાં અસરકારક અમલીકરણ અને અનુપાલનને સુનિશ્ચિત કરવા ઉદ્યોગનાં હિતધારકો, ઉપભોક્તા સંસ્થાઓ અને નિયમનકારી સંસ્થાઓ સાથે ગાઢપણે કામ કરવા ઇચ્છે છે. તેમણે વધુમાં જણાવ્યું હતું કે, કોચિંગ ક્ષેત્રમાં ગેરમાર્ગે દોરતી જાહેરાતોનું સંચાલન ગ્રાહક સુરક્ષા અધિનિયમ, 2019 મુજબ કરવામાં આવશે અને આ માર્ગદર્શિકા હિતધારકોને સ્પષ્ટતા આપશે અને ગ્રાહકોના હિતોનું રક્ષણ કરશે. આ માર્ગદર્શિકાઓ વિદ્યાર્થીઓના શોષણને અટકાવવા અને ખોટા વચનો દ્વારા ગેરમાર્ગે દોરવામાં ન આવે અથવા ગ્રાહકો અને વ્યાપક શૈક્ષણિક ઇકોસિસ્ટમ બંનેને લાભ આપતા ગેરવાજબી કરારોમાં દબાણ ન થાય તે સુનિશ્ચિત કરવા માટેનું એક નિર્ણાયક પગલું છે. કોચિંગ સેક્ટર, 2024માં ગેરમાર્ગે દોરનારી જાહેરાતો અટકાવવા માટેની માર્ગદર્શિકાથી આ  ક્ષેત્રમાં અતિ આવશ્યક પારદર્શકતા અને વાજબીપણું આવવાની અપેક્ષા છે, જેથી વિદ્યાર્થીઓ અને તેમના પરિવારો સાચી માહિતીના આધારે સુમાહિતગાર નિર્ણયો લઈ શકે. આ માર્ગદર્શિકાઓ કોઈ પણ વર્તમાન નિયમનો ઉપરાંત હશે, જે કોચિંગ ક્ષેત્રમાં જાહેરાતોને સંચાલિત કરતા એકંદર નિયમનકારી માળખામાં વધારો કરશે.

સીસીપીએએ કોચિંગ સેન્ટરો દ્વારા ગેરમાર્ગે દોરતી જાહેરાત સામે સો મોટો કાર્યવાહી કરી હતી. આ અંગે સીસીપીએ દ્વારા વિવિધ કોચિંગ સેન્ટરોને ગેરમાર્ગે દોરતી જાહેરાત બદલ 45 નોટિસ ફટકારવામાં આવી છે. સીસીપીએએ 18 કોચિંગ સંસ્થાઓ પર 54 લાખ 60 હજારનો દંડ ફટકાર્યો છે અને તેમને ગેરમાર્ગે દોરતી જાહેરાતો બંધ કરવાનો નિર્દેશ આપ્યો છે.

નેશનલ કન્ઝ્યુમર હેલ્પલાઇન (એનસીએચ) મારફતે ગ્રાહક બાબતોના વિભાગે યુપીએસસી સિવિલ સર્વિસીસ, આઇઆઇટી અને અન્ય પ્રવેશ પરીક્ષાઓ માટે પ્રવેશ મેળવનારા વિદ્યાર્થીઓ અને ઉમેદવારોને ન્યાય સુનિશ્ચિત કરવા માટે પ્રિ-લિટિગેશન તબક્કે સફળતાપૂર્વક હસ્તક્ષેપ કર્યો છે. વર્ષ 2021-2022માં વિદ્યાર્થીઓ દ્વારા નોંધાયેલી ફરિયાદોની કુલ સંખ્યા 4,815 છે, ત્યારબાદ વર્ષ 2022-2023 સુધીમાં 5,351 અને 2023-2024માં 16,276 ફરિયાદો નોંધાઈ છે. આ વધારો ગ્રાહક આયોગનો દરવાજો ખટખટાવતા પહેલા અસરકારક ફરિયાદ નિવારણ મિકેનિઝમ તરીકે એન.સી.એચ.માં વિદ્યાર્થીઓના વધતા જતા આત્મવિશ્વાસ અને વિશ્વાસને પ્રતિબિંબિત કરે છે. વર્ષ 2024માં, પહેલેથી જ 6980 વિદ્યાર્થીઓ એનસીએચ સુધી પહોંચી ગયા છે, જેથી મુકદ્દમા પૂર્વેના તબક્કે તેમની ફરિયાદોનું ઝડપથી નિરાકરણ લાવી શકાય.

વિવિધ કોચિંગ સેન્ટરો દ્વારા ગેરવાજબી વ્યવહારો, ખાસ કરીને વિદ્યાર્થીઓ/ઉમેદવારોની નોંધણી ફી પરત ન કરવા અંગે નેશનલ કન્ઝ્યુમર હેલ્પલાઇનમાં નોંધાયેલી અસંખ્ય ફરિયાદોને પગલે, એન.સી.એચ.એ અસરગ્રસ્ત વિદ્યાર્થીઓને કુલ રૂ. 1.15 કરોડનું રિફંડ આપવાની સુવિધા આપવા માટે મિશન-મોડ પર આ ફરિયાદોનું નિરાકરણ લાવવાની ઝુંબેશ શરૂ કરી હતી (1 સપ્ટેમ્બર 23 – 31 ઓગસ્ટ દરમિયાન). આ તમામ રિફંડ પર એનસીએચ અંગે પોતાની ફરિયાદો ઉઠાવનારા દેશના ખૂણેખૂણાના અસરગ્રસ્ત વિદ્યાર્થીઓને વિભાગના હસ્તક્ષેપ બાદ પ્રિ-લિટિગેશન તબક્કે તાત્કાલિક ધોરણે પ્રક્રિયા કરવામાં આવી હતી.